Tổng thống Mỹ và Đức Lêô có những ý tưởng hoàn toàn trái ngược nhau về hòa bình: với Donald Trump, hòa bình được xây dựa trên lợi ích và thỏa thuận giữa các nhà lãnh đạo, còn với Đức Lêô hòa bình dựa trên các giá trị và sự hòa giải.
Đối diện với tình trạng bạo lực ngoài tầm kiểm soát và những rủi ro nhân loại phải gánh chịu, hai nhà lãnh đạo Donald Trump và Đức Lêô XIV có cái nhìn toàn cầu về hòa bình theo trọng tâm hành động của họ. Cả hai đều là công dân Mỹ phản đối chiến tranh, đã đề nghị làm trung gian, đặc biệt giữa Nga và Ukraine hoặc giữa Israel, người Palestine và các nước Ả Rập. Cả hai đều nhấn mạnh đến các rủi ro chiến tranh toàn diện, mà công nghệ số mang đến chiều hướng khải huyền. Nhưng mọi thứ đều ngược nhau giữa Tổng thống Hoa Kỳ và Giáo hoàng. Quan niệm và cách tiếp cận hòa bình của họ đối lập nhau: với Donald Trump, hòa bình thông qua lợi ích và thỏa thuận giữa các nhà lãnh đạo; với Đức Lêô, hòa bình thông qua các giá trị và hòa giải giữa các dân tộc.
Trong thời của các đế chế và của các nhà độc tài, Donald Trump như người lính cứu hỏa mắc chứng đốt phá. Quan điểm của ông về hòa bình kết hợp chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa vật chất. Một mặt, liên kết với các đế chế, những đế chế tuyên bố một trật tự hậu phương Tây dựa trên sự cùng tồn tại của các chế độ chuyên chế với các khu vực ảnh hưởng được duy trì bằng vũ lực và áp bức. Mặt khác, là cách tiếp cận thực tế, mang tính giao dịch chỉ dựa trên lợi ích kinh tế và việc chiếm đoạt tài nguyên, bác bỏ mọi gắn kết với các giá trị như tôn trọng chủ quyền và biên giới của các quốc gia, bảo vệ tự do chính trị, bảo vệ nhân quyền. Phù hợp với lý thuyết về sự xung đột giữa các nền văn minh do Samuel Huntington đưa ra, Donald Trump có ý định ủng hộ quyền lực đế quốc của Hoa Kỳ, trải dài từ Panama đến Bắc Cực, không còn dân chủ nhưng dựa vào sức ảnh hưởng lớn của Hoa Kỳ trong việc tài trợ cho Giáo hội, với biến thể dựa trên bản sắc công giáo, giống như Trung Quốc của Tập Cận Bình với Chủ nghĩa Mao, nước Nga của Putin với Chính thống giáo, Ấn Độ của Modi với Ấn Độ giáo, Thổ Nhĩ Kỳ của Erdogan với Hồi giáo Sunni.
Vào đúng ngày bầu cử 8 tháng 5 năm 2025, Đức Lêô XIV đặt triều của ngài dưới dấu hiệu kêu gọi hòa bình, “một hòa bình không vũ trang, một hòa bình giải trừ vũ khí, khiêm nhường, bền bỉ và cái ác sẽ không thắng thế”. Với ngài, hòa bình không chỉ đơn thuần không có chiến tranh nhưng là trạng thái đối thoại và hợp tác ổn định giữa các quốc gia. Đức tin không phải là công cụ quyền lực hay khẳng định bản sắc nhưng là cầu nối với người khác. Đi theo bước chân Đức Phaolô VI và Đức Gioan Phaolô II, ngài quan niệm hệ thống quốc tế như một gia đình của các quốc gia, tất cả đều khác nhau nhưng đều thuộc về một nhân loại. Mặt khác, nó đánh dấu một khác biệt với Đức Phanxicô. Về bản chất, Đức Lêô XIV tách mình ra khỏi chủ nghĩa tương đối của Đức Phanxicô, ngài đặt kẻ xâm lược và người bị tấn công ngang hàng và lên án chiến tranh, ngay cả chiến tranh chính nghĩa, kêu gọi “một nền hòa bình thực sự, công bằng và lâu dài cho Ukraine”. Về hình thức, ngài triển khai một chính sách ngoại giao nhất quán nhằm xây dựng lại trật tự quốc tế ổn định, khác xa với các sáng kiến ngẫu hứng và khuynh hướng thù nghịch phương Tây của Đức Phanxicô.
Sẽ thiếu nhất quán khi cố gắng đưa ra phán quyết về hành động của Donald Trump và của Đức Lêô nhằm phục vụ hòa bình, chỉ vài tuần hoặc vài ngày sau khi nhậm chức. Tuy nhiên, một nghịch lý xuất hiện: đạo đức trách nhiệm và đạo đức nhất quán trong niềm tin của Đức Lêô, trong khi ngoại giao của Donald Trump không đạt được kết quả do thiếu nhất quán, thiếu linh hoạt và không mang tính chuyên nghiệp.
Khi khẳng định tính ưu việt của hiệu quả trong hành động hơn là nguyên tắc và phô trương khả năng đưa ra quyết định của mình, Donald Trump vẫn chưa đạt được tiến triển nào trong các cuộc xung đột lớn. Chính quyền của ông chắc chắn đã đóng vai trò hữu ích trong việc giảm căng thẳng giữa Ấn Độ và Pakistan, lệnh ngừng bắn với lực lượng Houthi hoặc vai trò trung gian giữa Cộng hòa Dân chủ Congo và Rwanda. Nhưng các cuộc đàm phán được tiến hành với Iran để quay lại thỏa thuận năm 2015 mà đất nước này đã lên án năm 2018 đang bị đình trệ. Trên hết, hòa bình vẫn chưa được tiến triển ở Ukraine hay Trung Đông. Tệ hơn, Donald Trump, thay vì tách Matxcơva khỏi Bắc Kinh, lại hợp thức hóa các yêu cầu và lập trường trì hoãn của Vladimir Putin, trao cho ông toàn quyền không chỉ leo thang chiến tranh ở Ukraine mà còn lên kế hoạch cho các cuộc xâm lược mới ở châu Âu, lợi dụng việc Mỹ rút quân và NATO suy yếu. Ở Trung Đông, ông trao toàn quyền cho Thủ tướng Do thái Benjamin Netanyahu, ủng hộ dự án chiếm đóng quân sự và lệnh phong tỏa nhân đạo vô lý ở Gaza, đang biến Israel thành quốc gia bị ruồng bỏ.
Chính sách ngoại giao của Donald Trump chắc chắn sẽ thất bại vì dựa trên tầm nhìn và phương pháp sai lầm. Chiến lược gây hỗn loạn và làm mất ổn định có hệ thống các thể chế, thương mại và thanh toán toàn cầu không tạo điều kiện cho hòa bình mà còn mở ra không gian rộng lớn cho bạo lực. Việc tối đa hóa sự giàu có và an ninh ở một quốc gia, không màng đến lợi ích chung sẽ làm tăng nguy cơ xung đột. Việc xoa dịu Nga, một chế độ dựa trên chiến tranh liên miên cả trong và ngoài nước, cùng với việc xác nhận các kế hoạch mở rộng lãnh thổ và chinh phục quân sự của các đế chế đã thúc đẩy cuộc chạy đua hướng tới chiến tranh toàn diện. Việc phá vỡ các liên minh chiến lược, sự đảo ngược liên tục và bản chất nửa vời trong chính sách ngoại giao của Donald Trump đang mang lại lợi ích cho các chế độ chuyên chế của thế kỷ 21.
Giải trừ động lực của nỗi sợ hãi
Đức Lêô XIV tóm tắt tầm nhìn của ngài: hiệp nhất nội tâm, hòa hợp trong Giáo hội, hòa bình giữa các dân tộc. Dù không có quyền lực, ngài đã phác thảo các nguyên tắc liên quan để giải trừ động lực của sợ hãi, của thù hận và bạo lực đang lan rộng trên hành tinh, củng cố hy vọng mong manh về hòa hoãn như chúng ta thấy ở Ấn Độ và Pakistan, ở Trung Đông và Châu Phi.
Trước hết, ngài nhắc lại chiến tranh là hiện tượng chính trị chứ không phải kinh tế, điều này làm cho việc tìm kiếm hòa bình qua sự làm giàu cá nhân của các nhà lãnh đạo trở nên viển vông như các hiệp định thương mại hoặc luật pháp. Ngài nhấn mạnh: không thể có hòa bình lâu dài nếu không có trật tự quốc tế, hòa bình đòi hỏi phải tái thiết một hệ thống đa phương, bác bỏ thỏa thuận giữa các đế chế, điều chắc chắn sẽ dẫn đến xung đột. Cuối cùng, ngài khẳng định, theo Thánh Augustinô đã viết trong tác phẩm Soliloquies: “Những vương quốc không có công lý chỉ là những hoạt động cướp bóc. Không thể có hòa bình nếu không có công lý, không có quyền lực hợp pháp và không có phẩm giá con người.” Trong tác phẩm này, ngài hoàn toàn kế thừa di sản của Đức Lêô XIII, dung hòa lòng trung thành với học thuyết Giáo hội và cam kết giải quyết vấn đề to lớn của con người thời đại chúng ta: chủ nghĩa cực đoan và phát tán bạo lực.
Chính sách ngoại giao của Donald Trump chắc chắn sẽ thất bại vì dựa trên tầm nhìn và phương pháp sai lầm. Chiến lược gây hỗn loạn và làm mất ổn định có hệ thống các thể chế, thương mại và thanh toán toàn cầu không tạo điều kiện cho hòa bình mà còn mở ra không gian rộng lớn cho bạo lực. Việc tối đa hóa sự giàu có và an ninh ở một quốc gia mà không màng đến lợi ích chung sẽ làm tăng nguy cơ xung đột. Việc xoa dịu Nga, một chế độ dựa trên chiến tranh liên miên cả trong và ngoài nước, cùng với việc xác nhận các kế hoạch mở rộng lãnh thổ và chinh phục quân sự của các đế chế đã thúc đẩy cuộc chạy đua hướng tới chiến tranh toàn diện. Việc phá vỡ các liên minh chiến lược, sự đảo ngược liên tục và bản chất nửa vời trong chính sách ngoại giao của Donald Trump đang mang lại lợi ích cho các chế độ chuyên chế của thế kỷ 21.
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch