Tục ngữ có câu “tham thì thâm”. Câu tục ngữ khôn ngoan của cha ông để lại rất thật và gần gũi đời thường, và nó lột trần được hậu quả tệ hại của lòng tham. Tương hợp với câu tục ngữ là câu chuyện dưới đây giúp ta trả lời cho câu hỏi: “Tham thì thâm, tại sao lại tham làm gì?”
“Ngày xưa, có vị Hoàng Đế nọ muốn ban trọng ân cho một người cận thần. Hoàng đế phán:
‘Ngươi có công lao rất lớn với ta. Kể từ cổng thành trở đi, ngươi phóng ngựa đi tới nơi nào ngươi dừng lại thì khoảng đất đó ta sẽ ban cho ngươi’.
Viên cận thần nhảy lên ngựa phóng đi, ra sức phóng ngựa để có được càng nhiều đất càng tốt. Người đó đi suốt ngày đêm, khi mệt và đói cũng không dám ngừng nghỉ vì ông ta tham lam muốn có nhiều đất.
Tới một ngày kia, sức khoẻ kiệt quệ vì đói và mệt, vị cận thần lả đi, ông ngã ngựa và nằm gần chết bên bìa rừng. Trước khi chết, ông ta lẩm bẩm than trách bản thân: ‘Tại sao ta tham lam quá độ vậy, ta tận sức để có được nhiều đất đai. Bây giờ thì gần chết rồi ta chỉ mong có được một thước đất để được chôn cất mà thôi, không biết có ai giúp ta có được mảnh đất đó không?”
Câu chuyện thú vị trên có thể được tóm trong hai câu tục ngữ khác: “Tham có tham giàu, đâm đầu vào lưới” và “Sống tham, chết thối”.
Tâm Lý Gia người Đức Erich Fromm nói: “Tham vọng là cái hố không đáy làm kiệt sức con người trong nỗ lực bất tận tìm cách thỏa mãn nhu cầu, mà không bao giờ chạm tới được sự thỏa mãn”.
Lời của Erich Fromm rất đúng với lối sống coi trọng chủ nghĩa duy vật hay nói một cách khác là lòng tham. Theo kiểu sống này, con người không bao giờ hài lòng với những gì mình có hay mình đạt được. Và mỗi lần đạt được một mục tiêu, họ tiếp tục nghĩ tới mục tiêu kế tiếp và bắt tay ngay vào để đạt được mục tiêu đó. Vì thế, mà có người nói rằng: “Đối tượng của ham muốn không còn là sự thỏa mãn nữa mà là chính sự ham muốn”. Nếu đối tượng, đích đến của lòng tham và ham muốn là chính ham muốn không bao giờ ngừng, thì đời người sẽ ra sao? Đêm nằm còn yên lòng yên trí để “thư thái bình an vừa nằm con đã ngủ” không?
Thật vậy, lòng tham vô đáy, ham muốn không chừng mực và không giới hạn có thể mài mòn tâm trí bạn và tôi. Lòng tham vô độ có thể lấy mất khả năng phân biệt đúng sai của ta. Ham muốn không giới hạn bắt ta chỉ tập trung vào lợi ích cá nhân của ta thôi.
Kết cục là gì? Lòng tham có thể xoáy ta vào vòng xoáy của tội lỗi, đẩy ta xuống vũng bùn của xã hội khó thoát ra. Khi lòng tham bắt đầu chiếm lĩnh đời ta, ta sẽ bị sự dữ và lòng tham điều khiển, để rồi trong suy nghĩ, lời nói và hành động luôn mang hương vị “hôi hám” khó chịu, vì ta chỉ mong sao đạt được mục tiêu cá nhân của mình thôi. Rồi có thể các hành động bất nhân khác sẽ tiếp nối theo đuôi: lừa dối, đố kỵ và thù hằn cùng các hành vi tiêu cực như cờ bạc, đầu cơ tích trữ, gian xảo, trộm cắp và kể cả giết người”.
Kết cục là vậy và còn hơn thế nữa. Rồi ảnh hưởng của lòng tham vô độ sẽ thế nào? Ta có thể đánh mất chính mình, giá trị làm người của ta đã “bị lạc đường” giữa chợ đời đang tranh dành nhau chỉ vì chữ tham. Lòng tham còn liên quan đến các trạng thái tâm lý tiêu cực như căng thẳng, kiệt sức, lo lắng, trầm cảm và tuyệt vọng nữa. Ai càng thích làm “cái rốn của vũ trụ”, càng muốn được “nổi giữa chợ đời”, càng thích “được mời vào ngồi chỗ nhất” theo kiểu của VIP, người đó có nguy cơ rơi vào tình trạng căng thẳng, kiệt sức và đôi khi là rơi vào hố đen của trầm cảm. Vâng, nếu bỗng chợt ta không được mọi người quan tâm và chú ý nữa, ta không được ngồi ở chỗ nhất nữa, ta không được tin tưởng, được hỏi tới và được mời mọc nữa, ta sẽ ra sao?
Lòng tham vô độ còn có nguy cơ khác là, ta – một kẻ tham lam có thể gây tổn thất cho gia đình, nhóm bạn, cộng đoàn, tập thể và thậm chí là xã hội. Ai càng tham lam, càng say mê bản thân, người đó càng dễ tự đào thải mình, tự cô lập mình trong lòng tập thể. Ai ai cũng sợ sệt và dè chừng với kẻ tham lam. Có lần ngồi ở bàn cơm của một gia đình. Câu chuyện đề cập đến một người mới trở bệnh nặng trong làng xóm, một người trong gia đình lên tiếng: “Ôi đáng đời kẻ tham lam đó!”, bởi vì anh ta trước đó vì tham lam đã lừa lọc nhiều người đoạt tiền đoạt của trong các mối làm ăn.
Lòng tham và ham muốn không giới hạn còn làm ta trở nên mù tối trong tương quan với Thiên Chúa. Không ít lần, nghe người này người kia nói rằng: “Ôi nếu Chúa ban cho tôi trúng sổ xố. Tôi sẽ lấy 50% cúng ngay cho nhà thờ!” Ủa còn 50% khác thì sao? Sẽ rơi vào cái túi tham lam vô đáy của đời người! Kiểu cầu xin đó không chỉ làm méo mó tương quan giữa ta với Chúa, mà “biến” Chúa thành “phương tiện với phép màu” hầu giúp ta đạt được mục đích mình muốn. Giáo Phụ Cyril of Alexandria nói rằng: “Lòng tham không gì khác hơn là một kiểu thờ thần tượng”. Vâng, tham lam vô độ làm ta xa Chúa, và rơi vào lối sống thờ thần tài, thần tiền bạc của cải vật chất của ta. Trong lối sống này, thời gian ta có không bao giờ đủ để kiếm tiền, để thờ lạy thần tiền bạc. Ngày Chúa Nhật là ngày của Chúa cũng bị ta đánh cắp. Mời bạn đọc câu chuyện ý nhị sau đây để thấm thía hơn: “Một người ra chợ mang theo chiếc túi có 7 quan tiền. Thấy người ăn mày tội nghiệp, ông đã quảng đại cho y 6 quan, chỉ giữ lại 1 quan. Người ăn mày thay vì cám ơn, lại đi theo rình mò và ăn cắp nốt quan tiền cuối cùng. Đúng là quân mạt rệp đáng khinh! Nhưng thử hỏi, Chúa cho ta 6 ngày làm việc, thế mà còn một ngày thứ bảy để ta nhớ đến Chúa mà nhiều khi ta cũng tiếc xót, thế thì ta là gì ?” (Góp nhặt).
Lòng tham thật tệ hại, vì vậy Chúa Giêsu đã phê phán lối sống tiêu cực này. Lần nọ, có người đến xin Chúa giúp xử kiện trong việc chia gia tài, Chúa đã đáp lời với một câu hỏi: “Này anh, ai đã đặt tôi làm người xử kiện hay người chia gia tài cho các anh?” Với câu hỏi này, Chúa đã chớp thời cơ ban lời giáo huấn thật nhẹ nhàng nhưng rất thấm thía, vì đụng tới cái chỗ “hay ngứa” nhất của đời người. Đó là tham tham.
Nhưng lời giáo huấn của Chúa cụ thể như thế nào? Rất ngắn gọn: “Anh em phải coi chừng, phải giữ mình khỏi mọi thứ tham lam, không phải vì dư giả mà mạng sống con người được bảo đảm nhờ của cải đâu” (Lc 12,15).
Lời dạy bảo của Chúa Giêsu ngắn gọn, nhưng bắt chúng ta phải dừng lại ở từng câu để suy tư thấm nhuần, như hạt giống cần phải thấm vào đất tốt mới sinh hoa kết trái.
Lời đầu tiên là “anh em phải coi chừng”. Chúa nhắc đến tinh thần tỉnh thức và cảnh giác. Ở đây, có thể nói ta cần cảnh giác chính bản thân mình, cảnh giác với những cảm xúc và khuynh hướng sống nảy sinh bên trong của mình. Cụ thể cảm xúc thích thú của cải vật chất có thể đưa con người đến khuynh hướng sống: làm đủ mọi cách để có tiền của vật chất, càng nhiều càng tốt. Điều nguy hại là “bất cần” và “bất cẩn”, đến nỗi gây ra biết bao đau thương đổ vỡ và khổ sở cho bản thân, cho người xung quanh. Để không bị rơi vào tình trạng “bất cần” và “bất cẩn”, chúng ta xin Chúa ban cho khả năng phân định, nhận ra nhịp đập trái tim của chúng ta đang xa Chúa, và đang “đập mạnh và đập gần” với tiền tài danh vọng ra sao, cũng như nhận ra mối nguy hiểm ta có thể đánh mất chính mình, khi ta không tỉnh thức coi chừng trước bao mánh lới của sự dữ và ma quỷ, đang rảo quanh tìm mồi để cắn xé. Nhận ra những điều tiêu cực đó, ta xin Chúa cho ta biết “dừng lại”, ngồi xuống hồi tâm và tự nhủ, để can đảm đứng lên trở về với Chúa.
Tiếp đến Chúa nói “phải giữ mình khỏi mọi thứ tham lam”. Lòng tham thì vô đáy. Chúa Giêsu biết rõ tâm trạng và lòng người mềm yếu dễ đi theo khuynh hướng “tham lam”, “gom góp” và “tích trữ”. Tham lam là một trong bảy mối tội đầu. Có nhiều thứ tham lam: tham lam tiền bạc vật chất. Tham lam dục tính với nhiều mối tương quan sai lạc. Tham lam quyền lực và danh vọng. Tham lam thành công. Tham lam tri thức, luôn muốn hiểu hết mọi điều và muốn phá đổ mọi ranh giới tri thức. Trong thời đại kỹ thuật số, còn là tham lam có nhiều View. “Câu view” là dấu hiệu của lòng tham trên mạng. Rồi Trí Tuệ Nhân Tạo là một kiểu tham lam theo kiểu tháp Babel, muốn cao hơn tất cả, cao hơn cả Thiên Chúa, để không chỉ là một nhà bác học, mà tập hợp mọi cái đầu bác học lại. Có như thế Trí tuệ nhân tạo có thể trả lời mọi câu hỏi, giải mọi bài toán, lập mọi chương trình và kế hoạch đạt đến thành công mỹ mãn.
Lời cuối Chúa nói trong câu là “Không phải vì dư giả mà mạng sống con người được bảo đảm nhờ của cải đâu”. Đây chính là lời cảnh báo rõ rệt của Chúa Giêsu. Sự bảo đảm cho cuộc sống ai cũng muốn. Nhưng đâu là chỗ để chúng ta có thể dựa vào, để chúng ta có thể tìm sự bảo đảm. Kinh nghiệm cuộc đời của biết bao người dư giả dạy ta rằng, dù giàu sang và dư giả họ đâu có thể tìm thấy được sự bảo đảm cho cuộc sống nơi vật chất và tiền bạc. Biết bao gia đình là đại gia không thể giáo dục con cái, những đứa được kêu là thiếu gia. Gia tài kếch sù dư giả kế bên, nhưng nhìn con cái xì ke ma tuý, ăn chơi trác táng không chịu học hành lo lắng sự nghiệp và bản thân. Như thế, đời sống sung túc và dư giả mà con cái thì hư đốn, có đưa lại hạnh phúc thực sự không? Coi chừng những người con được gọi là thiếu gia của những đại gia trở thành những kẻ thiếu gia đình, thiếu giáo dục.
Hơn nữa, theo Piere Cardon, giá trị của con người không nằm ở giá trị của những gì người ấy có nhưng ở chỗ người ấy là ai. Như vậy, con người không được đánh giá bằng những gì người ấy có trong tài khoản ngân hàng nhưng bằng giá trị của con tim, cuộc sống, các hành vi, các quan hệ với các người thân và với những người đồng loại của mình, trên hết là trong tương quan với Thiên Chúa. Giá trị của con người là giá trị người ấy có trước mắt Thiên Chúa. Giá trị thật của con người, chính là được tạo dựng, là con cái của Thiên Chúa, và vì thế con người cần ý thức làm giàu trước mặt Thiên Chúa, nghĩa là sống sao cho đúng theo phẩm giá cao quý Chúa tặng ban, để rồi khi Chúa gọi ta về, ta đưa theo bản gốc của mình, chứ không đem theo bản sao. Đó là tâm tình mà vị thánh trẻ thời đại kỹ thuật số Acutis nói: “Mọi người sinh ra đều là bản gốc, nhưng một số người chết như bản sao.”
Thật vậy, ý nghĩa và giá trị cuộc sống không nằm trong việc người ta có nhiều của cải đến nỗi dư giả, mà là trong việc chờ đợi Nước Thiên Chúa, là nỗ lực sống tinh thần của Tin Mừng, của Thiên Chúa.
Những lời Chúa dạy thật tuyệt vời và khơi lên những suy tư kế tiếp như là những bước sống thật ý thức cần có giúp ta tránh được tình trạng “tham thì thâm”, “tham có tham giàu, đâm đầu vào lưới” và “Sống tham, chết thối”.
Bước đầu tiên là ý thức điều mà sách Giảng Viên nói: “Mọi sự chỉ là phù vân” (Gv 1,2). Nhìn vào dòng chảy của cuộc đời, ta thấy bao người chạy và kiếm tìm đủ mọi thứ, không chỉ kiếm cái giúp sinh nhai, mà kiếm cái dư giả để hưởng, để tiêu thụ, để thoả mãn điều họ ham muốn và mong ước. Có người bên Đan Mạch, lên kế hoạch chương trình chu du khắp nơi trên thế giới, sau khi được nghỉ hưu non. Vừa về hưu được vài tháng, cuộc du lịch đã lên chương trình, nhưng rồi Chúa lại gõ cửa và phải chào cuộc đời để về với nguồn cội. Phù vân luôn là phù vân. Một kỹ sư người Việt thành đạt ở quê người, rồi còn làm được nhiều việc cho gia đình, cho xã hội. Sau khi về hưu được thời gian ngắn, cơn bệnh demenz – lãng trí sa sút trí tuệ đến nỗi mất tất cả mọi vinh dự, mọi thành công, mọi trí hiểu và trí nhớ. Lâu lâu gặp, anh chỉ thích thú khoe: “Tôi là kỹ sư hãng lớn và nổi tiếng thế giới đó nghe”. Phù vân vẫn luôn là phù vân. Chuyện lạ nhưng có thật về một linh mục tốt lành đạo đức và giỏi giang. Là giáo viên ngoại ngữ ở quê hương, rồi ra quê người tu học và trở về làm giáo sư chủng viện. Trong một thánh lễ trọng thể, đang chủ tế, vị linh mục tốt lành tri thức phải dừng lại, vì có biến chuyển trong trí não, trong thân xác. Đưa vào nhà thương, nhận phẫu thuật, bà con giáo dân bên ngoài canh thức cầu nguyện suốt đêm cho cha xứ của mình. Ca phẫu thuật thành công, cha tỉnh lại, nhưng chữ nghĩa mất hết, tiếng ta, tiếng tây “bay đâu rồi”. Từ từ tập đọc, tập nghe, tập viết như một em bé. Chẳng hiểu tại sao vị linh mục tốt lành lại phải trải nghiệm đó. Chỉ biết rằng, phù vân mãi là phù vân. Mọi sự đều là phù vân, nên bám làm gì, tham làm chi những điều mà chết rồi ta vẫn phải để lại.
Bước thứ hai là tinh thần sống mà thánh Inhã thành Lolola nhấn mạnh trong Linh Thao. Đó là Bình Tâm. Đây là thái độ rất căn bản và nền tảng cho đời sống tâm linh, và thái độ này giúp ích rất nhiều cho những ai gặp khổ đau và thử thách. Thái độ bình tâm này cũng là cung cách hành xử đúng đắn của người có niềm tin đối với Thiên Chúa, và đối với tha nhân. Bình thường con người luôn có khuynh hướng tham lam và cột chặt vào mình tất cả những gì quý báu. Thật vậy, “chúng ta luôn luôn yêu thích nhiều thứ, và tin tưởng vào chúng trong liên hệ đến cuộc sống thân xác, và chúng ta cũng đã nếm thử chúng với cả thích thú lẫn đắng cay. Những thứ đó đã được chôn kỹ trong tình yêu và trong sự sợ hãi của chúng ta đối với chúng. Chúng ta cần có can đảm cho một cuộc xuất hành nội tâm mới, để hoá giải sức mạnh lôi cuốn của nhiều thứ, và giải thoải chúng ta khỏi những nguy hiểm đến từ sự lệ thuộc hay tình trạng nô lệ, cũng như giải thoát ta khỏi thói tham lam vô độ.
Chỉ khi nào con người gặp gỡ Thiên Chúa, và can đảm trao cho Ngài tất cả, thì con người mới gìn giữ được tự do nội tâm. Với một hình ảnh khác, chỉ khi nào con người thực sự muốn và được rơi vào bàn tay của Thiên Chúa, hoàn toàn phó thác vào Chúa, thì con người sẽ tìm lại được sự tự do nội tâm, tìm được sự bình tâm đích thật.
Bình tâm với mọi tạo vật và sống trong ý thức không ước muốn bất cứ điều gì cho bản thân mình. Đó là thái độ thoát ra khỏi con người mình, khỏi cái tôi ích kỷ của mình, để sống với tự do nội tâm đích thật. “Ai thật sự tự do trong ý nghĩa này, thì sẽ không đặt những dấu chân đi tìm mình, và không bị giam hãm vào trong ngục tù của cái tôi. Chỉ có ai tự do thật, mới có thể hỏi xem, điều gì trong những khả năng của tôi sẽ thực hiện điều tốt hơn. Chỉ có người tự do mới có nhiều khoảng cách với chính bản thân, đến nỗi người đó không quyết định theo cảm giác nhất thời hay những tư tưởng nhất thời, mà quyết định theo những giá trị và chuẩn mực quan trọng”.
Ngoài ra, với thái độ bình tâm người ta không chỉ được tự do hoàn toàn, mà họ còn tin tưởng cậy trông vào Chúa, và một lòng một dạ tuân theo thánh ý của Ngài mà thôi. Chính Ngài là nền tảng và nguyên lý của đời sống chúng ta. Tin tưởng như vậy, thì sự tham lam vô độ sẽ có bước dừng, và ta không rơi vào bất hạnh.
“Phúc cho ai có tâm hồn nghèo khó”. Đó là bước thư ba trong tinh thần ý thức sống thanh thoát khỏi thói tham lam. Lời của Chúa Giê-su nhắc nhớ chúng ta tránh được sự tham lam trong lòng người, giúp chúng ta biết phải làm cái đáy biết đóng lòng tham lại. Yêu mến cái nghèo Tin Mừng là ta không tìm sự hài lòng và hạnh phúc nơi vật chất và những gì không phải là Chúa. Yêu mến cái nghèo là ta xác tín Chúa là lẽ sống đích thật, còn mọi thứ khác đều là phù vân. Solo Dios basta – Chỉ có Chúa là đủ. Lời thánh nữ Têrêsa Avila thật sâu sắc, nhắc nhở ta biết giữ tinh thần của ta thật nghèo, để không có gì thuộc hạ giới lấy mất chỗ của Chúa trong ta.
“Lòng tham thì chia rẽ, và bác ái thì kết hiệp mọi người lại với nhau” (Thánh Augsutino). Bác ái yêu thương chia sẻ với anh chị em giúp ta hoá giải lòng tham vô độ. Đó là bước thứ tư. Càng cho đi, thế giới quanh ta càng đẹp! Càng cho đi, tâm ta và thân ta càng nhẹ nhàng dễ dàng bay bổng trên trời cao! Càng cho đi, ta càng làm đẹp lòng Thiên Chúa, vì ta trở nên giống Chúa hơn, vì ta đã không bị gánh nặng tham lam vô độ đè xuống trên ta. Ngồi bên giường của cụ bà đang sống những ngày cuối đời trên giường bệnh. Cụ vẫn còn nói được, vẫn nhớ mọi người xung quanh. Cả đời cụ được tô điểm hai chữ “cho đi”, đến nỗi khi con cháu tới thăm cho cụ đồng nào, cụ liền gom lại và gởi cho người nghèo ở quê hương. Một số người ở bên giường cụ khóc lóc vì thương, cụ xin đừng khóc, vì cụ về với Chúa chứ đâu phải chết đi, cụ đã chuẩn bị sẵn cho hành trình này với niềm tin, với lòng bác ái cho đi của cụ. Ngoài ra, câu chuyện thi vị dưới đây là một bảo chứng cho tinh thần bác ái mở ra có giá trị đưa lại đời sống vĩnh cửu.
Người kia có ba người bạn. Hai người trước là bạn rất thân, người thứ ba thường thường vậy thôi. Ngày kia ông bị tòa bắt xử liền xin ba người bạn đi theo để biện hộ. Người bạn thứ nhất từ chối ngay, viện cớ bận việc quá không đi được. Người thứ hai bằng lòng đi đến cửa quan nhưng lại không dám vào. Chỉ có người thứ ba tuy không được ông yêu thích nhưng tỏ ra trung thành vào tận tòa án biện hộ cho ông ta không những trắng án mà còn được thưởng nữa. Người bạn thứ nhất là Tiền bạc. Khi ta chết, tiền bạc bỏ rơi ta, chỉ để lại cho ta một chiếc chiếu và một cái hòm. Người bạn thứ hai là Bà Con Bạn Hữu. Họ khóc lóc đưa ta tới huyệt rồi về. Người bạn thứ ba là các Việc Lành. Chúng theo ta đến tòa phán xét và đưa ta vào cửa thiên đàng.
“Tham thì thâm”, “tham có tham giàu, đâm đầu vào lưới” và “Sống tham, chết thối” là điều ta cần phải học luôn mãi trong đời. Vì thế, xin Chúa giúp ta biết coi chừng luôn mãi, coi chừng chính lòng tham lam vô độ luôn tìm cơ hội để trỗi dậy. Thật vậy, tài khoản ngân hàng dài thêm nhiều con số không có nghĩa là đời ta dài thêm được gang tay.
Cũng xin Chúa giúp ta biết ý thức cuộc sống ở đời này là phù vân, và vì vậy ta cần bình tâm thanh thoát với mọi tạo vật, với cả chính bản thân, mà chỉ còn bám chặt vào Chúa và thánh ý Chúa. Có được sự bình tâm như vậy là ta đang mang một tinh thần nghèo khó làm con cái Thiên Chúa. Đó là hồng phúc lớn lao Chúa ban. Hồng phúc sẽ lớn hơn nữa, khi lòng bác ái chia sẻ chảy tràn đời ta, để rồi ở cánh cửa cuối đời, tham lam không còn có chỗ trong cuốn sách đời ta, và ta trở nên nhẹ nhàng thanh thoát tự do bay về cửa thiên đàng, nơi đó Thiên Chúa xét xử ta dựa trên lòng bác ái thương xót của ta, nơi đó Thiên Thần với nụ cười trên môi mở rộng cửa đón mừng ta vào với Đấng Yêu Thương.
Lm. GB. Nguyễn Ngọc Thế SJ.
Lễ thánh Inhã thành Loyola 31.07.2025.